Ücret, iş sözleşmesinin zorunlu bir unsuru olup işverenin bu sözleşmeden doğan temel borcudur. Ücret ödeme borcu, işçinin iş görme borcunun karşılığıdır. Böylece iş hukukunun önemli bir ilkesini, 'önce iş, sonra ücret' şeklinde özetlemek mümkündür. Ve iş yapıldıktan sonra ücretin de ödenmesi gerekmektedir. Kısaca, 'çalışma yoksa ücret de yoktur; iş görülmedikçe ücret de ödenmeyecektir. Ancak memurlar ve gazetecilerin ücretleri, peşin ödenmektedir (Bkz: Basın İşK.m.14/1). Memurlar ve gazeteciler hakkındaki bu uygulamanın 4857 sayılı İş Kanunu kapsamında çalışanlara, yani işçilere etkili değildir (1). İşçilerin yıllık ücretli izin vb ücretli izin uygulamaları ise çalışılarak hak edilme şartları oluştuğunda, ücret, çalışma şartına bağlı değildir.
Yürürlükteki İş Kanunu'nun ücret ile ilgili düzenlemelerinin başında yer alan 32'nci maddeye göre, 'Genel anlamda ücret, bir kimseye bir iş karşılığında işveren veya üçüncü kişiler tarafından sağlanan ve para ile ödenen tutardır' şeklinde tanımlanmaktadır. İşçilere çalışarak hak ettikleri ücretlerin hesaplanabilmesi için, izleyen ayın başında makul bir tahakkuk süresi, başka bir ifadeyle puantaj vb belge ya da bulguları değerlendirerek ücret hesaplamalarının yapılması için gerekli olan süre hakkında düzenleme yapılmamış olmakla birlikte, işçi ücretleri, TL cinsinden işyerinde veya bir banka hesabı aracılığıyla ödenebilmektedir. İş sözleşmeleri ya da işyeri uygulamalarıyla yabancı para cinsinden ücret ödemeleri öngörülebilmektedir. Bu hususa ilişkin olarak işçi-işveren arasında bağıtlanan iş sözleşmelerinde dolar vb para cinsinde ücretler belirlenebilmektedir. Bu durumda belirtilen döviz tutarındaki ücret, ödeme günündeki T.C. Merkez Bankası kuruna göre Türk parasına çevrilerek ödemenin yapılması gerekmektedir. İş Kanunları, Türk Borçlar Kanunu, Sosyal Sigortalar ve GSS Kanunu'nda işçiye ödenecek olan ücret türleri hakkında hükümler, yer almaktadır. Bu kanunlara göre ücretler, zaman esaslı, parça başına, götürü ve yüzde usulüne göre ödenebilmektedir. Fazla çalışma ücretleri, genel tatil ve genel tatil çalışması ücretleri de aylık ücretin kapsamına girmektedir. Primler, ikramiyeler, komisyon ücreti, kârdan pay alma vb ücretler ise ek ücretlerdir (2).
Ücretlerin bankalar aracılığıyla ödenmesi konusunda, ilgili Yönetmeliğin 10'uncu maddesinde, 'İşyerleri ve işletmelerinde İş Kanunu hükümlerinin uygulandığı işverenler ile üçüncü kişiler, Türkiye genelinde çalıştırdıkları işçi sayısının en az 10 olması hâlinde, çalıştırdıkları işçiye o ay içinde yapacakları her türlü ödemenin kanunî kesintiler düşüldükten sonra kalan net tutarını, bankalar aracılığıyla ödemekle yükümlüdürler' denilmektedir. Yine aynı yönetmeliğe göre işverenler işyerlerinin bulunduğu yerde banka şubesi bulunmaması veya banka aracılığıyla ödeme yapılmasına imkân bulunmaması hâlinde ödemeler, PTT şubeleri aracılığıyla yapılabilmektedir. İşverenlerin Türkiye genelinde çalıştırdıkları işçi sayının 10 kişiden az olması durumunda, ücretlerin işyerinde elden ödenmesi mümkündür. Ancak ispat hukuku açısından banka hesabına ödeme, bu işyerlerinde de tercih edilebilmektedir.
Ücret ödemesini banka aracılığı ile yapma zorunluluğu olanların ücret ödemesini banka aracılığı ile yapmaması durumunda 4857 sayılı İş Kanunu'nun ilgili hükümlerine aykırılık nedeniyle, ücret ile işçinin bu kanundan veya toplu iş sözleşmesinden veya iş sözleşmesinden doğan ücret ödemelerini süresi içinde kasten ödemeyen veya eksik ödeyen, 39'uncu maddesinde belirtilen komisyonun belirlediği asgari ücreti işçiye ödemeyen veya noksan ödeyen, ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkakını zorunlu tutulduğu halde özel olarak açılan banka hesabına ödemeyen işveren, işveren vekili ve üçüncü kişiye bu durumda olan her işçi ve her ay için
idari para cezası
uygulanmasını öngörmüştür.
İşverenler, 4857 s. İşK.m.37 hükümlerine göre işyerinde elden ödediği veya banka aracılığı ile yaptığı ödemelerde işçiye ücret hesabını gösterir imzalı veya işyerinin özel işaretini taşıyan bir pusula vermek zorundadır. Bu ücret hesap pusulası belgesi, uygulamada daha çok ücret bordrosu olarak tanınmakta olup, sözkonusu aylık ücret bordrosu düzenlemesi konusunda Vergi Usul Kanunu ve 5510 s. SSGSSK.m.102/e-5 hükmünde düzenlemeler, bulunmaktadır. İşverenler tarafından ibraz edilen aylık ücret tediye bordrosunda, işyerinin sicil numarası, bordronun ilişkin olduğu ay, sigortalının adı, soyadı, sigortalının sosyal güvenlik sicil numarası (TC kimlik numarası), ücret ödenen gün sayısı, sigortalının ücreti, ödenen ücret tutarı ve ücretin alındığına dair sigortalının imzasının bulunması zorunludur. İmza şartı yönünden makbuz mukabilinde veya banka kanalıyla yapılan ödemeler hariç, belirtilen unsurlardan herhangi birini ihtiva etmeyen ücret tediye bordroları, geçerli sayılmamakta ve her bir geçersiz ücret tediye bordrosu için aylık asgari ücretin yarısı tutarında, idari para cezası uygulanacağı hükme bağlanmış bulunmaktadır. İşK.m.32 gereği çıkarılan Yönetmelik hükümleri uyarınca, banka kanalı ile yapılan ücret ödemelerde işçilerin ücret hesap pusulasını imza zorunluluğunun kaldırılmış olması, işverenler açısından büyük kolaylık oluşturmaktadır.
İşçilere ücretleri ödeme zamanı, bir ayı geçmemek şartı ile iş sözleşmeleriyle belirlenebilmektedir. Ücretlerin zamanında ödenmesi ile ilgili İşK.m.34 düzenlemesinde 'Ücreti ödeme gününden itibaren yirmi gün içinde mücbir bir neden dışında ödenmeyen işçi, iş görme borcunu yerine getirmekten kaçınabilir. Bu nedenle kişisel kararlarına dayanarak iş görme borcunu yerine getirmemeleri sayısal olarak toplu bir nitelik kazansa dahi grev olarak nitelendirilemez. Gününde ödenmeyen ücretler için mevduata uygulanan en yüksek faiz oranı uygulanır. Bu işçilerin bu nedenle iş akitleri çalışmadıkları için feshedilemez ve yerine yeni işçi alınamaz, bu işler başkalarına yaptırılamaz.' denilmektedir. Bu konu, ayrı bir yazı ile ele alınacaktır.
Yürürlükteki İş Kanunu'nun ücret ile ilgili düzenlemelerinin başında yer alan 32'nci maddeye göre, 'Genel anlamda ücret, bir kimseye bir iş karşılığında işveren veya üçüncü kişiler tarafından sağlanan ve para ile ödenen tutardır' şeklinde tanımlanmaktadır. İşçilere çalışarak hak ettikleri ücretlerin hesaplanabilmesi için, izleyen ayın başında makul bir tahakkuk süresi, başka bir ifadeyle puantaj vb belge ya da bulguları değerlendirerek ücret hesaplamalarının yapılması için gerekli olan süre hakkında düzenleme yapılmamış olmakla birlikte, işçi ücretleri, TL cinsinden işyerinde veya bir banka hesabı aracılığıyla ödenebilmektedir. İş sözleşmeleri ya da işyeri uygulamalarıyla yabancı para cinsinden ücret ödemeleri öngörülebilmektedir. Bu hususa ilişkin olarak işçi-işveren arasında bağıtlanan iş sözleşmelerinde dolar vb para cinsinde ücretler belirlenebilmektedir. Bu durumda belirtilen döviz tutarındaki ücret, ödeme günündeki T.C. Merkez Bankası kuruna göre Türk parasına çevrilerek ödemenin yapılması gerekmektedir. İş Kanunları, Türk Borçlar Kanunu, Sosyal Sigortalar ve GSS Kanunu'nda işçiye ödenecek olan ücret türleri hakkında hükümler, yer almaktadır. Bu kanunlara göre ücretler, zaman esaslı, parça başına, götürü ve yüzde usulüne göre ödenebilmektedir. Fazla çalışma ücretleri, genel tatil ve genel tatil çalışması ücretleri de aylık ücretin kapsamına girmektedir. Primler, ikramiyeler, komisyon ücreti, kârdan pay alma vb ücretler ise ek ücretlerdir (2).
Ücretlerin bankalar aracılığıyla ödenmesi konusunda, ilgili Yönetmeliğin 10'uncu maddesinde, 'İşyerleri ve işletmelerinde İş Kanunu hükümlerinin uygulandığı işverenler ile üçüncü kişiler, Türkiye genelinde çalıştırdıkları işçi sayısının en az 10 olması hâlinde, çalıştırdıkları işçiye o ay içinde yapacakları her türlü ödemenin kanunî kesintiler düşüldükten sonra kalan net tutarını, bankalar aracılığıyla ödemekle yükümlüdürler' denilmektedir. Yine aynı yönetmeliğe göre işverenler işyerlerinin bulunduğu yerde banka şubesi bulunmaması veya banka aracılığıyla ödeme yapılmasına imkân bulunmaması hâlinde ödemeler, PTT şubeleri aracılığıyla yapılabilmektedir. İşverenlerin Türkiye genelinde çalıştırdıkları işçi sayının 10 kişiden az olması durumunda, ücretlerin işyerinde elden ödenmesi mümkündür. Ancak ispat hukuku açısından banka hesabına ödeme, bu işyerlerinde de tercih edilebilmektedir.
Ücret ödemesini banka aracılığı ile yapma zorunluluğu olanların ücret ödemesini banka aracılığı ile yapmaması durumunda 4857 sayılı İş Kanunu'nun ilgili hükümlerine aykırılık nedeniyle, ücret ile işçinin bu kanundan veya toplu iş sözleşmesinden veya iş sözleşmesinden doğan ücret ödemelerini süresi içinde kasten ödemeyen veya eksik ödeyen, 39'uncu maddesinde belirtilen komisyonun belirlediği asgari ücreti işçiye ödemeyen veya noksan ödeyen, ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkakını zorunlu tutulduğu halde özel olarak açılan banka hesabına ödemeyen işveren, işveren vekili ve üçüncü kişiye bu durumda olan her işçi ve her ay için
idari para cezası
uygulanmasını öngörmüştür.
İşverenler, 4857 s. İşK.m.37 hükümlerine göre işyerinde elden ödediği veya banka aracılığı ile yaptığı ödemelerde işçiye ücret hesabını gösterir imzalı veya işyerinin özel işaretini taşıyan bir pusula vermek zorundadır. Bu ücret hesap pusulası belgesi, uygulamada daha çok ücret bordrosu olarak tanınmakta olup, sözkonusu aylık ücret bordrosu düzenlemesi konusunda Vergi Usul Kanunu ve 5510 s. SSGSSK.m.102/e-5 hükmünde düzenlemeler, bulunmaktadır. İşverenler tarafından ibraz edilen aylık ücret tediye bordrosunda, işyerinin sicil numarası, bordronun ilişkin olduğu ay, sigortalının adı, soyadı, sigortalının sosyal güvenlik sicil numarası (TC kimlik numarası), ücret ödenen gün sayısı, sigortalının ücreti, ödenen ücret tutarı ve ücretin alındığına dair sigortalının imzasının bulunması zorunludur. İmza şartı yönünden makbuz mukabilinde veya banka kanalıyla yapılan ödemeler hariç, belirtilen unsurlardan herhangi birini ihtiva etmeyen ücret tediye bordroları, geçerli sayılmamakta ve her bir geçersiz ücret tediye bordrosu için aylık asgari ücretin yarısı tutarında, idari para cezası uygulanacağı hükme bağlanmış bulunmaktadır. İşK.m.32 gereği çıkarılan Yönetmelik hükümleri uyarınca, banka kanalı ile yapılan ücret ödemelerde işçilerin ücret hesap pusulasını imza zorunluluğunun kaldırılmış olması, işverenler açısından büyük kolaylık oluşturmaktadır.
İşçilere ücretleri ödeme zamanı, bir ayı geçmemek şartı ile iş sözleşmeleriyle belirlenebilmektedir. Ücretlerin zamanında ödenmesi ile ilgili İşK.m.34 düzenlemesinde 'Ücreti ödeme gününden itibaren yirmi gün içinde mücbir bir neden dışında ödenmeyen işçi, iş görme borcunu yerine getirmekten kaçınabilir. Bu nedenle kişisel kararlarına dayanarak iş görme borcunu yerine getirmemeleri sayısal olarak toplu bir nitelik kazansa dahi grev olarak nitelendirilemez. Gününde ödenmeyen ücretler için mevduata uygulanan en yüksek faiz oranı uygulanır. Bu işçilerin bu nedenle iş akitleri çalışmadıkları için feshedilemez ve yerine yeni işçi alınamaz, bu işler başkalarına yaptırılamaz.' denilmektedir. Bu konu, ayrı bir yazı ile ele alınacaktır.
TAHSİN SINAV / Yenişafak
Dipnotlar:
1)Prof. Dr. Ercan AKYİĞİT, 'İş Kanunu Şerhi,' Seçkin Yayıncılık, 2.B, 2006, C.2, s.1317-1318
2)Bkz.Murat SARI, http://www.calismarehberi.com/murat-sari-makale,35.html, 'İşçi Ücretleri ve Ödenmesi', erişim, 14.12.2013
Yorum Gönder